Երկրի կայունությանը սպառնացող վտանգները

Թուրք-թաթարական խռովությունները։
Առաջին Հանրապետության օրոք մշտապես առկա էին վտանգներ, որոնք առաջին հերթին Թուրքիայի և Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի ներսում կազմակերպված թուրք-թաթարական հակապետական խռովությունները էին։ Թուրքիան և Ադրբեջանը ձգտում էին տիրանալու Հայաստանի մի շարք տարածքների` Կարս, Ղարաբաղ, Զանգեզուր, Նախիջևան, Շարուր-Դարալագյազ, Սուրմալու և այլն։
Առաջին աշխարհամարտի ավարտից հետո Թուրքիան ամեն ինչ անում էր այդ տարածքներում իր ազդեցությունը թողնելու համար։ Այնտեղ թուրքական զորքերի կողմից կազմվեցին տեղական <<անկախ հանրապետություններ>>` իրենց կառավարություններով, այսպես կոչված, <<շուրաններ>>, որոնք հրաժարվում էին ենթարկվել ՀՀ կառավարությանը։
Նրանք ունեին զինված ուժեր, որոնց որոնց գլուխ կանգնած էին փորձառու թուրք սպաներ։ Այս խռովարարներին զինամթերք էր մատակարարում Թուրքիան, իսկ դրամ` Ադրբեջանը։
Սպառնացող վտանգն ավելի մեծացավ, երբ գաղտնի համագործակցություն սկսվեց Խորհրդային Ռուսաստանի և քեմալական Թուրքիայի ու Ադրբեջանի միջեւ ուղղված ՀՀ-ի դեմ։
Երբ անգլիական զորքերը հեռացան Անդրկովկասից, բռնկվեց թուրք-թաթարական խռովություն` ընդգրկելով Օլթիից մինչև Օրդուբադ ընկած շրջանները։ Ապստամբությունը սկսվեց 1919թ. հուլիսին Բեյուք-Վեդիից, որին շուտով միացան Շարուրն ու Նախիջևանը, Սուրմալուն, Զանգիբասարը, ապա Կարսը։ ՀՀ իշխանությունները սկզբում փորձում էին խաղաղ ճանապարհով կանխել այդ խռովությունը, սակայն հարկադրված դիմում են զենքի։ 1919թ. սեպտեմբերին հիմնականում հաջողվեց վճռական գործողություններով վերջ տալ ապստամբական շարժմանը։
1920թ. հունիսի 18-ին Զանգիբասարում ապստամբներին մի վերջնագիր ներկայացվեց ` ՀՀ իշխանությունը ճանաչելու և զինաթափվելու վերաբերյալ։ Սակայն դրանից հետո նորից շարունակվում են զինված գործողությունները։ Եռօրյա մարտերից հետո շրջանն ամբողջովին խաղաղեցվեց։
Դրանից հետո հիմնականում կարողացան խաղաղեցվեց մնացած տարածքների ապստամբությունները։
1920թ. Մայիսյան ապստամբությունը։ Մայիսյան ապստամբությունը Հայաստանում բոլշևիկների զինված պայքարն էր ՀՀ-ում խորհրդային կարգեր հաստատելու համար։ Հայաստանում բոլշևիկների ավելի ոգևորվեցին Ադրբեջանը խորհրդայնացումից հետո, որը տեղի ունեցավ 1920թ. ապրիլի 28-ին։
Աշխատավորների միջազգային օրը` մայիսի 1-ը, նրանք Երևանում, Ալեքսանդրապոլում, Կարսում, Սարիղամիշում և այլուր նշեցին ցույցերով ու հանրահավաքներով։ Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկները փորձեցին խաղաղ ցույցերը վերածեցին ապստամբության։
Բոլշևիկների Ալեքսանդրապոլի կոմիտեն նամակներ ուղարկեց Արմենկոմ` խնդրելով զինված ապստամբություն սկսելու թույլատվություն։ Արմենյանը դեմ չէր ապստամբությանը, պարզապես, ըստ նրանց մարտավարության, ապստամբությունը անհրաժեշտ էր սկսել Ղազախից` Խորհրդային Ադրբեջանին մոտ գտնվելու և ռուսական Կարմիր բանակի օգնությունը ստանալու նպատակով։ Ալեքսանդրապոլ մեկնեցին Արմենկոմի ներկայացուցիչներ Դրաստամատ Տեր-Սիմոնյանը և Արտաշես Մելքոնյանը։ Մայիսի 7-ին կայացավ բոլշևիկների ընդլայնված խորհրդակցություն։ Որոշվեց ապստամբությունը սկսել Ղազախից և Ալեքսանդրապոլի միաժամանակ։ Այնուհետև նրանք շարժվելու էին դեպի Երևան, որը պետք է գրավեին, սակայն այնտեղ ապստամբություն չէր նախատեսվում։
Ստեղծվեց Հայաստանի ռազմահեղափոխական կոմիտե (ՌՀԿ)։ ԶՈւ հրամանատար նշանակվեց Սարգիս Մուսայելյանը։
ՀՀ իշխանությունները միջոցառումներ մշակեցին հակապետական ելույթները ճնշելու համար։ Մայիսի 5-ին հրաժարական էր տվել Ա. Խատիսյանի կառավարությունը։ Նրան փոխարինեց Համո Օհանջանյանի բյուրո-կառավարությունը, որը որդեգրեց կոշտ քաղաքականություն։ Սահմանվեցին խստագույն պատիժներ։ Պետական շահերն էր պաշտպանում նաև եկեղեցին։ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գևորգ Ե-ն ժողովրդին զգաստության և միասնության կոչ արեց։
ՌՀԿ-ն մայիսի 10-ին Ալեքսանդրապոլում հրապարակեց կոչ` իշխանությունն իր ձեռքն անցնելու մասին։ Իշխանափոխությունը տեղի ունեցավ արյուն թափելու, քանի որ տեղական իշխանությունները չդիմադրեցին։
Կառավարությունը Սեպուհի հրամանատարությամբ առանձին զորամաս ուղարկեց ապստամբների դեմ։ Մոտենալով Ալեքսանդրապոլին` Սեպուհը վերջնագիր ներկայացրեց ՌՀԿ-ին` առանց կռվի անձնատուր լինելու և զրահագնացքը հանձնելու մասին։ Մայիսի 13-ի երեկոյան վերջնագրի հարցը քննարկվեց Ռազմհեղկոմի նիստում։ Որոշվեց քաղաքն առանց դիմադրության հանձնելու մասին։ Առավոտյան Ալեքսանդրապոլում վերականգնվել էր ՀՀ օրինական իշխանությունը։ Ապստամբության ղեկավարների մի մասը դիմեց փախուստի, մի մասն էլ ձերբակալվեց։ Ապստամբության կենտրոնի պարտությունը կանխորոշեց նրա անհաջողությունը նաև մյուս վայրերում` Սարիղամիշում, Նոր Բայազետում, Ղազախ-Շամշադինում, Զանգեզուրում։
1920թ. Մայիսյան ապստամբությունն ավարտվեց պարտությամբ։ Հաղթանակի համար լուրջ նախադրյալներ չկային։ Իսկ Ռուսաստանն այդ պահին Հայաստանի խորհրդայնացման խնդիր չէր դրել։ Բացի այդ` ապստամբությունը տարբեր վայրերում միաժամանակ չսկսվեց։ Ավելին` մեծ մասամբ այն սկսվեց ապստամբության կենտրոնի պարտությունից հետո և ավարտվեց տարբեր ժամանակ։
Բոլշևիկյան կազմակերպությունները հայտարարվեցին օրենքից դուրս։ Գնդակահարվեցին ապստամբության մի շարք ղեկավարներ և մասնակիցներ։