Հայերի զանգվածային կոտորածները Արևմտյան Հայաստանում և Օսմանյան կայսրության հայաբնակ վայրերում կազմակերպել է սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ի կառավարությունը՝ նպատակ ունենալով ճնշել հայ ազգային-ազատագրական շարժումը և վերացնել Հայկական հարցը: 1877-78-ի ռուս-թուրքական պատերազմից հետո Արևմտյան Հայաստանի և հայերի հարցը դարձել է եվրոպական տերությունների ուշադրության առարկա: Բեռլինի կոնգրեսից (1878) հետո հայերի վիճակը Արևմտյան Հայաստանում և Օսմանյան կայսրության հայաբնակ վայրերում, հակառակ կոնգրեսի որոշման, ավելի է վատթարացել: 1894-ին Սասունի ինքնապաշտպանության բարբարոսական ճնշումը առաջացրել է համաշխարհային առաջադեմ հասարակայնության բողոքը: Անգլիան, Ֆրանսիան և Ռուսաստանը մշակել ու 1895-ի մայիսի 11-ին սուլթանի կառավարությանն են հանձնել հայկական բարենորոգումների ծրագիր,որն առավելապես հետապնդում էր Թուրքիայի վրա ճնշում գործադրելու, քան արևմտահայերի վիճակը բարելավելու նպատակ:Սակայն,Աբդուլ Համիդ ll-ը շարունակել է հայաջինջ քաղաքականությունը: 1895-ի սեպտեմբերի 18-ին հնչակյաննները Կ. Պոլսի Բաբը Ալի (Բարձր դուռ) հրապարակում կազմակերպել են խաղաղ ցույց՝ «Մայիսյան բարենորոգումները» թուրքական կառավարությանը հարկադրաբար կենսագործել տալու նպատակով: Այդ օրը Կ. Պոլսում կոտորվել Է 2000 հայ;Ջարդեր տեղի ունեցան նաև Տրապիզոնում,՝ Բաբերդում, Դերջանում, Երզնկայում, ՝ Չարսանճագում և Քըղիում, հ Բաղեշում և Գյումուշխանեում, Եդեսիայում (Ուրֆա) և Շապին Գարահիսարում, Կարինում,Խարբերդում, Ակնում, Դիարբեքիրում, Մարզվանում, Սեբաստիայում, նոյեմբ. Զիլեում և այլուր: Հայերը որոշ վայրերում դիմել են ինքնապաշտպանության: 1895-ի հոկտ. ապստամբել է Զեյթունը 1896-ի հունիսի 3-ին, երբ թուրքական կանոնավոր զորամասերը, «համիդիե» գնդերն հարձակվել են Վանի վրա, հայերը Մկրտիչ Ավետիսյանի (Թերլեմեզյան) և այլոց գլխավորությամբ հետ են շպրտել նրանց: Թուրքական կողմը խոստացել է ապահովել նրանց անվնաս անցումը Պարսկաստան, սակայն ճանապարհին 8-10 հզ. թուրք-քրդական ուժերը շրջապատել են 200 զինված և 600 անզեն հայերին: Չնայած 10-12 օր տևած հերոսական դիմադրությանը, նրանց մեծ մասը նահատակվել է : 1894-96-ի կոտորածները համաշխարհային պատմության մեծագույն ոճրագոր-ծություններից են, ցեղասպանությանը, որի հետևանքով կոտորվել է շուրջ 300000 հայ, բռնի մահմեդականացվել 100000-ը, 100000 հայ տարագրվել է տարբեր երկրներ, ամայացել են Արևմտյան Հայաստանի շատ քաղաքներ ու գյուղեր, Օսմանյան կայսրության հայաբնակ վայրեր, սաստկացել է հայ ժողովրդի արևմտյան հատվածի ազգային և տնտեսական ճնշումը:Եվրոպական տերությունները հայ ժողովրդի ողբերգությունը և Հայկական հարցը, ինչպես միշտ, օգտագործեցին Թուրքիայում իրենց դիրքերն ամրապնդելու նպատակով և ոչինչ չարեցին ցեղասպանությունը կանխելու համար:
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԸ ԲԵՌԼԻՆԻ ՎԵՀԱԺՈՂՈՎՈՒՄ
Սան-Ստեֆանոյի պայմանագիրը մեծապես ուժեղացնում էր Ռուսաստանի դիրքերը Բալկաններում, նեղուցներում և Մերձավոր Արևելքում: Այս հանգամանքը չէր բխում եվրոպական մեծ տերությունների շահախնդրություններից, որոնք անհապաղ միջոցներ ձեռնարկեցին` Ռուսաստանին զրկելու ձեռք բերած նվաճումներից: Անգլիայի և Ավստրո-Հունգարիայի անզիջում դիրքորոշումը հնարավոր էր դարձնում նույնիսկ պատերազմի բռնկում նրանց և Ռուսաստանի միջև: Եվ քանի որ վերջինս պատրաստ չէր պատերազմի, ուստի համաձայնվեց միջազգային կոնգրես հրավիրելու և կնքված հաշտության պայմանագիրը վերանայելու առաջարկներին: Նախատեսվեց նոր կոնգրեսը հրավիրել 1878 թ. ամռան սկզբներին Բեռլինում: Կ. Պոլսի հայ հասարակական շրջանները որոշեցին մի պատվիրակություն ուղարկել Եվրոպա, որն այնտեղ պաշտոնապես ներկայացնելու էր «հայ ազգի ցանկություններն ու ձգտումները»: Պատվիրակության գլուխ կարգվեց ճանաչված հոգևորական Մկրտիչ արքեպ. Խրիմյանը, քարտուղար` Մինաս Չերազը, անդամներ` Ստեփան Փափազյանը և Խորեն Նար-Պեյը: Պատվիրակությունը կոնգրեսին էր ներկայացնելու մի խնդրագիր, որի բովանդակությունը հետևյալն էր. 1. Հայկական գավառները պետք է համախմբվեին մեկ ընդհանուր նահանգի մեջ, որը կառավարվելու էր քրիստոնյա կառավարչի (նախընտրելի էր հայ) կողմից` հինգ տարի ժամանակով: 2. Նահանգապետը օժտված էր լինելու գործադիր իշխանությամբ և կարող էր պաշտոնանկ արվել միայն տերությունների համաձայնությամբ: Նրա նստավայր էր նախատեսվում Էրզրումը: 3. Նահանգի հարկերից ստացվող եկամտի 20%-ը տրվելու էր ֆինանսների նախարարությանը, իսկ մնացած 80%-ը պետք է հատկացվեր տեղի լուսավորության, առողջապահության, ճանապարհաշինության և տնտեսության զարգացման կարիքներին: 4. Սահմանվելու էր դավանանքի ազատություն, կազմվելու էին քրեական և քաղաքացիական նոր օրենսգրքեր: 5. Վարչական և դատական հիմնարկներում պետք է ապահովվեր քրիստոնյաների և մահմեդականների հավասարաչափ մասնակցության իրավունքը: Ոստիկանների թիվը պետք է հարաբերականորեն համապատասխաներ մահմեդական և հայ բնակչության թվին: 6. Հայերենը, թուրքերենի հետ հավասարաչափ, գործածության մեջ էր դրվելու վարչական ու դատական հիմնարկներում և դառնալու էր պաշտոնական լեզու: 7. Քրդական և չերքեզական հրոսակախմբերը զինաթափվելու էին, իսկ նրանց ասպատակությունների դեմ պայքարելու համար ստեղծվելու էին տեղական ոստիկանական ուժեր` եվրոպացի սպայի հրամանատարության ներքո: 8. Նշված բարենորոգումները կյանքում կիրառելու և վերահսկելու պատասխանատվությունը դրվելու էր միջազգային հանձնախմբի վրա: Ինչպես ակներև է, հայկական այս ծրագրով չէր դրվում Թուրքիայից Արևմտյան Հայաստանի անջատման խնդիրը, չէր առաջարկվում հայկական նահանգները միացնել Ռուսաստանին, այլ դրվում էր միայն բարենորոգումների խնդիր, ճիշտ այնպես, ինչպես ժամանակին բալկանյան սլավոնների շրջանում կատարված բարենորոգումները: Ծրագրին կցված տեղեկագիրը պարունակում էր Օսմանյան կայսրությունում բնակվող հայ ազգաբնակչության թվաքանակի վերաբերյալ հավաստի վիճակագրություն: Դրա համաձայն կայսրության 3 միլիոն հայերից Արևմտյան Հայաստանում բնակվում էր 1.330 հազարը: Նույն տարածքում թուրքերի թիվը կազմում էր 530 հազար, քրդերինը` 120 հազար, մյուս ազգություններինը` 82 հազար: Փաստորեն հայերն Արևմտյան Հայաստանում բացարձակ մեծամասնություն էին կազմում բնակչության ընդհանուր թվում: Հետաքրքիր է, որ սուլթանը քաջատեղյակ էր վերոնշյալ խնդրագրին ու տեղեկագրին և անգամ խրախուսեց պատրիարքին` հայկական պատվիրակություն ուղարկելու Բեռլին: Նման դիրք բռնեց նաև Անգլիան: Այս ճանապարհով նրանք փորձում էին սեպ խրել հայերի և ռուսների միջև և, ի վերջո, ձախողել հայերի պահանջները, իսկ Հայկական հարցն ամփոփել իրենց մտադրությունների շրջանակներում: Եվ դա նրանց հաջողվեց: Նախքան Բեռլին հասնելը հայկական պատվիրակության անդամները եղան Հռոմում, Փարիզում, Լոնդոնում, Ս. Պետերբուրգում, հանդիպումներ ունեցան քաղաքական, դիվանագիտական շրջանակների հետ, որոնք խոստացան կոնգրեսում պաշտպանել հայերի դատը: Պատվիրակությունն ամբողջ կազմով Բեռլին ժամանեց մայիսի կեսերին և կոնգրեսի մասնակիցներին բաժանեց Արևմտյան Հայաստանի ինքնավարության նախագիծն ու կից փաստաթղթերը, որոնք հենց սկզբից բավարար ուշադրության չարժանացան: Կոնգրեսի աշխատանքներն սկսվեցին հունիսի 1-ին և ավարտվեցին ճիշտ մեկ ամիս անց` հուլիսի 1-ին: Հայ պատվիրակների բոլոր փորձերը` մասնակցելու Կոնգրեսին` մերժում ստացան, ուստի նրանք ստիպված էին բավարարվել միայն մասնակից երկրների պատվիրակների հետ առանձին հանդիպումներով: Բեռլինի կոնգրեսում վերանայվեցին Սան Ստեֆանոյի պայմանագրի համարյա բոլոր դրույթները, այդ թվում և Հայկական հարցին վերաբերող 16-րդ հոդվածը: Կոնգրեսում տնօրինում էին անգլիական դիվանագետները և հենց նրանց թելադրանքով ընդունվեց բանաձևի 61- րդ հոդվածը` հետևյալ ձևակերպումով. «Բարձր Դուռը պարտավորվում է առանց հետագա հապաղման իրագործել հայաբնակ մարզերում տեղական կարիքներից հարուցված բարելավումներն ու բարենորոգումները և ապահովել հայերի անվտանգությունը չերքեզներից ու քրդերից: Բարձր Դուռը տերություններին պարբերաբար կհաղորդի այն միջոցների մասին, որոնք ինքը ձեռք է առել այդ նպատակի համար, իսկ տերությունները կհետևեն դրանց կիրառմանը»: Կոնգրեսը որոշեց «հայաբնակ մարզերում» բարենորոգումների հարցը չպայմանավորել ռուսական զորքերի առկայությամբ, այլ, ընդհակառակը, դրանք անցկացվելու էին այնտեղից ռուսական բանակի դուրս գալուց հետո: Փաստորեն հայկական բարենորոգումների իրագործման իրավական երաշխիքը` ռուսական բանակի ներկայությունը, փոխարինվում էր տերությունների` բարենորոգումներին վերահսկելու անորոշ երաշխավորությամբ: Հատկանշական է, որ 61-րդ հոդվածում Հայաստան անվանումը այլևս չէր հիշատակվում, այլ օգտագործվում էր «հայաբնակ մարզեր» անորոշ արտահայտությունը: Իսկ թե որո՞նք էին այդ մարզերը և ի՞նչ բնույթի էին լինելու բարենորոգումները, այդ մասին ոչինչ չէր ասվում: Այսպիսով, Բեռլինի կոնգրեսում Հայկական հարցը դուրս բերվեց Թուրքիայի և Ռուսաստանի միջպետական հարաբերությունների ոլորտից և դրվեց միջազգային դիվանագիտության սեղանին, որն անիրական դարձրեց այդ հարցը լուծելու հեռանկարները, մյուս կողմից` այն դարձավ միջազգային դիվանագիտության շահարկումների առարկա` բազում դժբախտություններ բերելով հայ ժողովրդին: Հայկական հարցի շահարկման դիմաց Անգլիան Թուրքիայից կորզեց Կիպրոսը, ինչպես նաև տնտեսական ու առևտրական բազում առանձնաշնորհումներ: Բեռլինի կոնգրեսը ճակատագրական նշանակություն ունեցավ Հայկական հարցի համար: Հուսախաբ լինելով դիվանագիտական ուղիներով այն լուծելու հեռանկարից` հայ գործիչները թուրքական բռնակալությունից իրենց ժողովրդի ազատագրվելը կապեցին հեղափոխական պայքարի հետ:
Արևելյան հարց
Բալկանյան թերակղզին 1877-78 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմից հետո
Արևելյան հարց, Եվրոպական դիվանագիտության մեջ հիմնախնդիրների ամբողջություն էր՝ Օսմանյան կայսրության և նրա հպատակ ժողովուրդների ազատագրման, պատմական ճակատագրի, ինչպես նաև մեծ տերությունների գաղութային քաղաքականության վերաբերյալ։
«Արևելյան հարց» հասկացությունն առաջին անգամ գործածել են Սրբազան դաշինքի (Ռուսական կայսրություն, Ավստրիա, Պրուսիա, Ֆրանսիա և այլն) երկրները՝ 1822 թ-ի Վերոնայի կոնգրեսում՝ Թուրքիայի դեմ Հունաստանի մղած անկախության պատերազմի առիթով։ Արևելյան հարցի պատմությունն սկսվել է XVIII դարի վերջից և ավարտվել Առաջին համաշխարհային պատերազմով (1914–1918 թթ.), երբ փլուզվեց Օսմանյան կայսրությունը։ Աշխարհամարտը դարձել էր մեծ տերությունների շահերի բախման կիզակետ, իսկ Արևելյան հարցի հիմնախնդիրները՝ XVIII–XIX դարերի միջազգային հարաբերությունների գլխավոր առանցքը։ 1877—1878 թթ-ի ռուս-թուրքական պատերազմից հետո կնքված Սան Ստեֆանոյի, ապա՝ Բեռլինի պայմանագրերի (1878 թ.) փաստաթղթերում, միջազգային դիվանագիտության մեջ առաջին անգամ գործածվել է նաև «Հայկական հարց» հասկացությունը և դարձել Արևելյան հարցի բաղկացուցիչ մասը։ Առաջին աշխարհամարտում Թուրքիայի պարտության հետևանքով Օսմանյան կայսրությունից անջատվել են առանձին ազգապատկան տարածքներ։ Սևրի հաշտության պայմանագրով (1920 թ.) ճանաչվել է նաև անկախ և միացյալ Հայաստանի գոյությունը։ Սակայն Թուրքիայում ծավալված ազգայնամոլական շարժումը, քեմալական Թուրքիայի և Խորհրդային Ռուսաստանի մերձեցումը խոչընդոտել են Սևրի պայմանագրի իրագործումը. Արևմտյան Հայաստանն ու Կիլիկիան մնացել են թուրքական տիրապետության տակ։ 1922–1923 թթ-ի Լոզանի կոնֆերանսում ճանաչվել են Թուրքիայի նոր սահմանները. Օսմանյան կայսրությունը դադարել է գոյություն ունենալուց, և «Արևելյան հարց» հասկացությունը դուրս է եկել ասպարեզից։ Արևելյան հարցը լուծվել է, սակայն Հայկական հարցը շարունակում է մնալ չլուծված։
To be (լինել) բայը
Ապառնի ժամանակ
Հաստատական հարցական ժխտական
I shall be – ես կլինեմ Shall I be ? I shall not be
You will be – դու կլինես Will you be? You will not be
He/she/it will be – նա կլինի Will he/she/it be? He/she/it will not be
We shall be – մենք կլինենք Shall we be? We shall not be
You will be – դուք կլինեք Will you be? You will not be
They will be– նրանք կլինեն Will they be? They will not be
Shall + not = Shan’t
Will + not = Won’t
Թարգմանել նախադասությունները
- Ես հուսով եմ, նրանք պատրաստ կլինեն ժամը 8-ին:
- Ես համոզված եմ, որ դա հեշտ կլինի:
- Նրանք կլինեն Երևանում վաղը ժամը 4-ին:
- Մենք շատ ուրախ կլինենք կրկին ձեզ հանդիպելու:
- Ես կլինեմ տանը երեկոյան ժամը 9-ին:
- Ես կարծում եմ , որ նրանք հոգնած կլինեն այդ ժամին։
- Ավելի լավ կլինի, եթե ասես ճշմարտությունը։
- Եթե դուք չգաք, ես շատ հիասթափված կլինեմ։
- Նա շատ բավարարված կլինի քո պատասխանից։
- Դուք ներկա կլինե՞ք այդ միջոցառմանը։
- Մի՛ անհանգստացիր, նա քաղցած չի լինի։
To be(լինել) բայի անցյալ ձևերը
Հաստատական հարցական ժխտական
I was Was I ? I was not
You were Were you? You were not
He/she/it was Was he/ she/ it ? He /she/ it was not
We were Were we ? We were not
You were Were you ? You were not
They were Were they ? They were not
1 .Տեղադրել was/were , դարձնել հարցական և ժխտական
- My mother … a teacher.
- My brother and I … good tennis players.
- Ann … at home. Her children … at school.
- My keys … in the bag.
- I … interested in football.
- I … afraid of dogs.
- Your hands … cold.
- They … in the garden.
- Mary … in her car. She …on her way home.
- We …. at a lesson.
- It … an English newspaper.
- The walls in our classroom … yellow.
- The door and the window … white.
- This man …. an engineer.
- Her mother … Italian, and her father … Australian.
12.09.2019
Սովորել հետևյալ բառերը և յուրաքանչյուրով կազմել 1 նախադասություն
To be ill – հիվանդ լինել
To be present-ներկա լինել
To be absent- բացակա լինել-
To be on duty-հերթապահ լինել
To be sad-տխուր լինել
To be glad- ուրախ լինել
To be happy- երջանիկ լինել
To be hungry- սոված լինել
To be full up-կուշտ լինել(ստամոքս)
To be fed up- կուշտ լինել(կոկորդ)
To be full of – լիքը լինել ինչ-որ բանով
To be hot- 1․ կծու 2․ շոգ լինել
To be warm- 1․ տաք 2․ ջերմ լինել
To be cold- 1․սառը 2․ ցուրտ լինել
To be cool – զով լինել
To be sour- թթու լինել
To be sweet- քաղցր լինել
To be bitter- դառը լինել
To be tasty- համեղ լինել
Our college – կարդալ, թարգմանել, պատմել
1.Գրել ձեր անվան նշանակությունը ․
“The meaning of my name”
2.Տեղադրել am,is, are
- My mother … a teacher.
- My brother and I … good tennis players.
- Ann … at home. Her children … at school.
- My keys … in the bag.
- I … interested in football.
- I … afraid of dogs.
- Your hands … cold.
- They … in the garden.
- Mary … in her car. She …on her way home.
- We …. at a lesson.
- It … an English newspaper.
- The walls in our classroom … yellow.
- The door and the window … white.
- This man …. an engineer.
- Her mother … Italian, and her father … Australian.
3. Նախադասությունները դարձնել հարցական և ժխտական․
1․Her name is Jane.
2.It is a black cup.
3. This is Yerevan’s map.
4. That film is good.
5. They are students of “Photography” department.
6. Those men are doctors.
7. Tom and Ben are best friends.
8.This is my exercise book.
9. Moscow is a big city.
10. I am a quiet person.
Ազգ և Ժողովուրդ
«Ազգ» և «Ժողովուրդ» երևույթների տարբերությունը գալիս է հնագույն ժամանակներից, և հիմարությունների են այսօրվա «գիտական» այն մոտեցումները` իբր «ազգ» երևույթն իր ձևավորուրումը և դրա հասկացողությունը ձեռք էբերել միայն ինդուստրացիայի հետևանքով Եվրոպական երկրներում, 18-19դդ ընթացքում: Միտումնավոր լռելով ազգային գենոտիպի առանձնահատկությունների մասին, համաշխարհայնացման ջատագովների հրահանգները կատարող որոշ «գիտնականներ» փորձում են շփոթ առաջացնել` ազգը բնորոշելով միայն որպես լեզվի ու մշակույթի ընդհանրությամբ և դրանց ճանաչողության հիմքով ձևավորված խումբ: Սակայն վերջին տասնամյակների գիտական առաջընթացի շնորհիվ միջուկային գենետիկան ապացուցեց, որ բազմաթիվ ազգեր ունեն ԴՆԹ-ի ընդհանրական առանձնահատկություններ` հստակ գենոտիպով:
Տնտեսական ու հասարակական ընդհանրություններով ապրող հասարակությունը կարող է կոչվել` «ժողովուրդ»: Օրինակ` Մեծ Բրիտանիայում` բրիտանացի ժողովուրդը, Վրաստանի ժողովուրդը, Պարսկաստանի և այլն: Սակայն բացահայտ է, որ նույն Բրիտանիայում կան տարբեր ազգեր` իռլանդացիներ, անգլոսաքսոններ, շոտլանդացիներ և այլն: Եվ անհրաժեշտ է ընդգծել, որ ազգային տեսակները տարբերակող գենոտիպի առանձնահատկությունը բնորոշիչ չէ «ժողովուրդ» հասկացության համար:
Որոշակի տարածքում այն հասարակությունըկամ հավաքականությունը, որն ունի տնտեսական և հասարակական կյանքի ժամանակավոր ընդհանրություններ, ինչպես նաև ` լեզվական իմացության ընդհանրություն, կոչվում է ժողովուրդ:
Բնության մեջ կայացած այն հավաքականությունը, որն ունի գենոտիպի ընդհանրություն, և պատմական որոշակի ժամանակահատվածում ու որոշակի տարածքում լիարժեք ձևավորել է` իր լեզուն, մշակույթը, իր հոգեբանական առանձնահատկությունները որպես ընդհանրական նկարագիր, և օժտված է իր տեսակի գիտակցությամբ, կոչվում է ԱԶԳ:
Նույնիսկ միևնույն բնակլիմայական պայմաներում հազարավոր տարիներ կողք-կողքի ապրող ազգերն ունեն տարբեր ընդհանրական նկարագիր: Թբիլիսիում ապրող վրացին, հայը, օսեթը, ռուսը` տարբեր ընդհանրական ազգային նկարագրեր են: Ռուսը, լեհը, գերմանացին, ֆրանսիացին և այլն իրենց ազգային ընդհանրական նկարագրով բացարձակ տարբերվում են իրարից: Եվ քաղաքակրթության պատմության ընթացքում յուրաքանչյուր ազգային միավոր արտահայտում է իր գույնը, իր արժեքը և ունի իր ֆունկցիաները: Երբ որևէ այլազգի անհատ ասում է` վրացի, ռուս, գերմանացի, հայ կամ ֆրանսիացի և այլն, ապա նրա գիտակցության մեջ հառնում է այդ ազգի հավաքական նկարագիրը: Եվ ազգային մշակույթը` այս կամ այն ազգի հավաքական դիմաքծի արտահայտությունն է, որը դարերի ընթացքում կուտակման արդյունք է:
Ազգային ընդհանրական նկարագրի ակնհայտ տարբերությունները յուրաքանչյուր մարդու ընկալումն է:
Բացահայտ ճշմարտությունները խեղաթյուրող և անհեթեթ կոսմոպոլիտիզմ քարոզող գլոբալիզմի ջատագովները չեն ուզում հասկանալ, որ ճշմարտությունը խեղդելով նրանք սատարում են ազգային ուժերի ծայրահեղ դրսևորումների պատճառը` գլոբալիստական շահերի և նրանց կեղծ գաղափարախոսությունների դեմ հակազդեցությունն է: Մարդկային հասարակության լուսավոր ապագան հնարավոր է կերտել միայն բնության օրենքներին համապատասխան` ազգերի կարևորության և նրանց բազմաֆունկցիոնալ ներդաշնակության սկզբունքի գաղափարախոսությամբ, և ոչ թե կոսմոպոլիտ միատարրությամբ:
Այսօր մոլեկուլյար գենետիկան փաստում է, որ տեսակները նախածրագրավորված գենոտիպեր են և բնական սելեկցիան չի ստեղծում տեսակներ: Սակայն այս ամենով հանդերձ , մոլեկուլյար գենետիկան դեռ չի կարող պատասխանել, թե բնության մեջ այդ ո՞ր զորությունն է, որ նախապես ծրագրում է տեսակները, ծրագրում է տեսակների գենոտիպերը, դրանց բնույթը, և ամենակարևորը` այդ տեսակների անհրաժեշտ փոխկապակցությունը, և նրանց կատարելիք հստակ ֆունկցիաները բնության մեջ:
Ազգերը կազմավորվում են բնության արգանդի մեջ և ի վերջո ծնունդ են առնում, աճում և դառնում են անհատականություններ: Նրանց զարգանալու և կայանալու ուժականությունը` նրանց անդրանցական էության ուժի շնորհիվ է: Որևէ սպանդ, եղեռն չեն կարող սպանել ազգը:
Պֆալցյան ծրագիր
Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանիցJump to navigationJump to search
Իսրայել Օրին և Հովհան Վիլհելմը
Հայաստանի ազատագրության Պֆալցյան ծրագիր, ստեղծվել է 1699 թվականին Իսրայել Օրու կողմից։ Վերադառնալով Հայաստանից՝ Իսրայել Օրին նախագծում է Պֆալցյան ծրագիրը, ըստ որի Արևելյան Հայաստանը պետք է ազատագրվեր եվրոպական մի քանի երկրների և բուն հայկական զորքի կողմից։ Ծրագրվում էր ապստամբությանը մասնակից դարձնել ոչ միայն Արևելյան Հայաստանի, այլ նաև Արևմտյան Հայաստանի ուժեր։ Ըստ այդ ծրագրի ազատագրված Հայաստանի թագավոր էր հռչակվելու Հովհան Վիլհելմը։
Հովհան Վիլհելմը հավանություն է տալիս Իսրայել Օրու ծրագրին և նրան ուղարկում Ֆլորենցիա և Վիեննա, որպեսզի հայ բանագնացը բանակցի նաև այս երկրներից օգնական ուժ ստանալու վերաբերյալ։ Ֆլորենցիայի դուքսը համաձայնվում է օգնել, իսկ Վիեննան՝ ոչ, քանի որ 1699 թվականին արդեն պայմանագիր էր կնքել Օսմանյան կայսրության հետ և չէր ցանկանում փչացնել հարաբերությունները նոր դաշնակցի հետ։
Ի վերջո Իսրայել Օրին հասկանում է, որ Պֆալցյան ծրագիրը այլևս օրակարգային չէ և 1701 թվականին մեկնում է Ռուսաստան՝ ստեղծելով Մոսկովյան ծրագիրը։
Մարսողական համակարգ
Մարդու մարսողական ուղու սխեմա։
1.Բերանի խոռոչ
4.Լեզու
6.Թքագեղձեր
7.Ենթալեզվային թքագեղձեր
8.Ենթածնոտային թքագեղձեր
9.Հարականջային թքագեղձեր
10.Ըմպան
11.Կերակրափող
12.Լյարդ
13.Լեղապարկ
14.Ընդհանուր լեղածորան
15.Ստամոքս
16.Ենթաստամոքսային գեղձ
17.Ենթաստամոքսային գեղձի ծորան
19.Տասներկումատնյա աղի
21.Բարակ աղիք
22.Ապենդիքս
23.Հաստ աղիք
24.Միջաձիգ աղիք
25.Վերել աղիք
26.Կույր աղիք
27.Վայրէջ աղիք
29.Ուղիղ աղիք
30.Անալ անցք
Մարսողական համակարգ(լատ.՝ Systema digestorium)` օրգանների համակարգ, որի դերն է ընդունած սննդանյութերը ենթարկել մեխանիկական և քիմիական մշակման, այնուհետև մշակված նյութերը՝ ներծծման, իսկ չմարսվածները՝ արտաթորելորպես կղանք։ Ավելի բարձր կազմակերպվածկենդանիների ու մարդու մարսողական խողովակները (Canalis digestorius) տարբերակվում են ավելի բարդ ձևերով՝ կախված նրա զանազան բաժինների մասնագիտացումից։ Մարսողական խողովակի ամբողջ երկարությամբ նկատվում են կառուցվածքի բազմաթիվ հաջորդումներ։
Մարդու մարսողական խողովակն ունի մոտ 8-10 մ երկարություն և ստորաբաժանվում է հետևյալ բաժինների՝ բերանի խոռոչ, ըմպան, կերակրափող, ստամոքս, բարակ աղիք (նրբաղի) և հաստ աղիք։ Վերին երեք բաժինները, որոնք տեղավորված են գլխի, վզի և կրծքի շրջաններում, պահպանում են համեմատաբար ուղիղ դիրք։ Ըմպանում մարսողական խողովակը խաչաձևվում է շնչառական ուղիներիհետ. ըմպանի վերին մասը բացառապես շնչառական է և առջևից խոաններիմիջոցով հաղորդակցվում էքթի խոռոչի հետ, իսկ կողքերից եվստախյան փողերի միջոցով՝ միջին ականջի խոռոչի հետ. ըմպանի ստորին մասում առջևից բացվում է կոկորդը։
Մարսողական խողովակը, անցնելով ստոծանու միջով, լայնանում է և կազմում ստամոքսը, որին հաջորդող նրբաղին իր հերթին բաղկացած է երեք բաժնից՝տասներկումատնյա աղի, աղիճ աղի ևզստաղի։ Հաստ աղիքի կազմության մեջ մտնում են կույր աղին իր որդանման ելուն, վերելով, միջաձիգ,վայրէջ և սիգմայաձևաղիները և, վերջապես, ուղիղ աղին։ Մարսողական խողովակի նշված 10 բաժիններն ըստ իրենց ծագման սաղմնային խողովակի երեք մասերից (առաջնային, միջին կամ հետին) որևէ մեկի ածանցյալներն են։
Մարսողական խողովակի պատերը, բացի բերանի խոռոչից և ուղիղ աղիքի վերջնահատվածից, կազմված են 4 թաղանթից՝ լորձաթաղանթ, ենթալորձային հենք, մկանային թաղանթ և, արտաքին դասավորությամբ՝ շճային թաղանթ։ Կախված մարսողության խողովակի համապատասխան բաժնի առանձնահատկություններից՝ վերը նշված շերտերի զարգացվածությունը տարբեր կերպ է դրսևորված։
Մարդու ատամները
Ատամի կառուցվածքը
Մարդու բերանի խոռոչը
Կանացի շրթունքներ
Լեզվակ
Մարդու լեզուն
Լեզվի կառուցվածքը
.png)
Կարծր և փափուկ քիմքը
Քիմք
Մարդու ստամոքսը
Պեպսին ֆերմենտի կառուցվածքը
Պավլովի շունը
Մարդու լյարդը
Մարդու հիմնական ներքինօրգանները, տեսքը առջևից, լյարդ — 4
Մարդու բարակ աղիքն ու ենթաստամոքսային գեղձը (ստամոքսը հեռացված է)
Մարսողության նշանակությունը
Օրգանիզմի կենսագործունեության բնականոն ընթացքի ապահովման և էներգիայի պաշարները լրացնելու համար անհրաժեշտ է ընդունել որոշակի քանակությամբ սննդանյութեր (սպիտակուցներ,ճարպեր, ածխաջրեր և հանքային աղեր), որոնք բնության մեջ գտնվում են անլուծելի վիճակում և օրգանիզմի համար մատչելի չեն։ Որպեսզի դրանք յուրացվեն ու դառնան մատչելի մարսողական համակարգից արյան և ավշի մեջ թափանցելու համար, անհրաժեշտ է, որ այդ նյութերը վերափոխվեն ջրում լուծելի պարզ միացությունների։ Սպիտակուցների, ճարպերի և ածխաջրերի քայքայումն ավելի պարզ՝ ջրում լուծելի միացությունների կատարվում է մարսողական համակարգում։ Մարսողության սկզբնական փուլում սննդանյութերը մանրացվում և խառնվում են մարսողական հյութերի հետ։ Այնուհետև մարսողական հյութերի ազդեցության տակ բարդ օրգանական միացությունները քայքայվում են ավելի պարզ միացությունների և դառնում լուծելի ու մատչելի ներծծման համար։
Մարսողական համակարգը կատարում է նաև արտազատման ֆունկցիա՝ օրգանիզմից հեռացնելով սննդի չմարսված մնացորդները։
Մարսողության օրգանների կառուցվածքը
Մարսողական համակարգը կազմված է մարսողության օրգաններից և գեղձերից։ Մարսողության օրգաններն են բերանի խոռոչը, ըմպանը, կերակրափողը, ստամոքսը, բարակ և հաստ աղիները։ Մարսողական գեղձերն են թքագեղձերը, լյարդը, ենթաստամոքսային գեղձը, ստամոքսի գեղձը, որոնք գտնվում են մարսողական խողովակից դուրս։
Մարսողական խողովակի պատերը եռաշերտ են։ Արտաքինից պատված է ամուր շարակցական հյուսվածքով, որի տակ գտնվում է հարթ մկանային շերտը։ Ներքին շերտը՝ լորձաթաղանթը, կազմված է էպիթելային հյուսվածքից։ Լորձաթաղանթի մակերեսը ծալքավոր է, այն պատված է բազմաթիվ մանր գեղձերով, որոնք մարսողական հյութ են արտադրում։ Մարսողական հյութը պարունակում է սննդանյութերը ճեղքող ֆերմենտներ։
Բերանի խոռոչԽմբագրել
Մարսողական համակարգի սկզբնամասը բերանի խոռոչն է, որտեղ կատարվում է սննդի մեխակական և քիմիական մշակում։ Մեխանիկական մշակումը կատարվում է ատամների, լեզվի և այտի մկաններիմասնակցությամբ։
ԱՏԱՄՆԵՐԽՄԲԱԳՐԵԼ
Բերանի խոռոչում են գտնվում ատամները, որոնք տեղակայված են վերին և ստորին ծնոտների վրա, ընդ որում՝ ստորին ծնոտն ունի չափազանց ուժեղ մկաններ, որի շնորհիվ կարող է բարձրացնել մինչև 400 կգ զանգված։ Բերանի խոռոչում կա 32 ատամ, որոնք նորածնի մոտ բացակայում են, իսկ 6 ամսականից մինչև երկու տարեկան ձևավորվում են թվով 20 ատամներ, որոնք կոչվում են կաթնատամներ, վերջիններս փոխվում են մշտական ատամների 10-12 տարեկան հասակում, իսկ վերջին զույգ ատամները, որոնք կոչվում են իմաստության ատամներ, հայտնվում են 20-22 տարեկանում։ Ատամներն ըստ ձևի և ֆունկցիայի բաժանվում են 4 խմբի։
Առջևից և ստորին ծնոտներում գտնվում են 4-ական կտրիչների, դրանց կողքին յուրաքանչյուր կողմում կան երկու ժանիքներ։ Կտրիչները և ժանիքները ունեն մեկ արմատ։ Դրանք սնունդը բռնելու և կտրատելու դեր են կատարում։ Ժանիքների կողքին յուրաքանչյուր կողմում կան 4 փոքր և 6 մեծ աղորիքները, օժտված լինելով մեծ մակերեսով, ծամում, մանրացնում են սնունդը։
Յուրաքանչյուր ատամ ունի արմատ, որը տեղավորված է ատամնաբնում, լնդի մեջ խորասուզված վզիկ և բերանի խոռոչում երևացող պսակ։ Ատամի հիմնական նյութը դենտինն է (ատամոսկրը), որը պսակի շրջանում ծածկված է էմալով (արծին), իսկ արմատի շրջանում՝ ցեմենտով։ Ատամի խոռոչը լցված է փուխր շարակցական հյուսվածքով՝ կակղանով, որտեղ գտնվում են արյունատար անոթները և նյարդերը։
Ատամների հիգիենաԽմբագրել
Ատամների հիվանդության դեպքում մարսողությունըխանգարվում է, քանի որ ստամոքսէ ընկնում անբավարար ծամված և քիմիական վերամշակման չնախապատրաստված սնունդ։ Որքան սնունդը խնամքով է մանրացվում բերանում, այնքան ավելի լավ է նախապատրաստվում ֆերմենտներովմշակմանը։ Անհրաժեշտ է ատամները պահպանել վնասելուց։ Երբեք չի կարելի ատամով կոտրել ընկույզ, պտուղների կորիզներ, տաք կերակրից անմիջապես հետո սառը ջուր խմել կամ ուտել պաղպաղակ։ Ատամներին մեծ վնաս է հասցնում նաև նիկոտինը։ Այդ բոլորը էմալի վրա առաջացնում են վնասվածքներ, և ատամնանյութի մեջ թափանցում են մանրէներ։ Ատամը հիվանդանում է և աստիճանաբար քայքայվում։ Էմալի վրա վնասվածքներ հայտնաբերելիս պետք է անհապաղ դիմել ատամնաբույժի։ Ուտելուց հետո անհրաժեշտ է ատամները ողողել ջրով, որովհետև ատամների արանքում մնում են սննդի մնացորդներ, որոնք նպաստավոր պայմաններ են ստեղծում մանրէների բազմացման համար։
Բերանի խոռոչում սնունդը թրջվում է թքով, շաղախվում և վերածվում սննդագնդիկի, որը լեզվի օգնությամբ հրվում է ըմպան, ապա կերակրափող։
ԿերակրափողԽմբագրել
Կերակրափողը մկանային խողովակ է, որում չկան հյութազատիչ գեղձեր։ Կերակրագունդը շարժվում է կերակրափողի պատերի մկանների ալիքաձև կծկումների և թուլացումների շնորհիվ։ Կերակրափողից սննդագնդիկը ընկնում է ստամոքս։
ՍտամոքսԽմբագրել
Ստամոքսի լորձաթաղանթը պատված է հյութ արտադրող բազմաթիվ գեղձերով։ Նրանց մի մասն արտադրում է ֆերմենտներ, մյուսը՝ լորձ, իսկ երրորդը՝ աղաթթու։ Սննդագնդիկի խառնվելը ստամոքսահյութով և նրա տեղաշարժը դեպի աղիք կատարվում է ստամոքսի պատերի կծկումների շնորհիվ։
Բարակ աղիքԽմբագրել
Մարսողական խողովակի հաջորդը բաժինը բարակ աղիքն է։ Այն ունի 4,5-6 մ երկարություն։ Բարակ աղիքի սկզբնական բաժինը տասներկումատնյա աղիքն է, որն ունի տասներկու մատի երկարություն։ Նրա մեջ համատեղ բացվում են լեղածորանը և ենթաստամոքսային գեղձիարտատար ծորանը։ Բարակ աղիքի լորձաթաղանթը պատված է աղիքային հյութ արտադրող գեղձերով և թավիկներով։ Սննդի շաղախումը աղիքահյութով և տեղաշարժը կատարվում են աղիքի պատերի օղակաձև և երկայնակիմկանների ու թավիկների կծկումների շնորհիվ։ Բարակ աղիքում տեղի է ունենում սննդի վերջնական մարսում և ներծծում։
Հաստ աղիքԽմբագրել
Հաստ աղիքի երկարությունը 1,5-2 մ է։ Նրա սկզբնահատվածը կույր աղիքն է, որի ստորին մասից դուրս է գալիս որդանման հատվածը։ Այն ունի 10-15 սմ երկարություն, հարուստ է ավշային հանգույցներով և կոչվում է աղիքային նշիկ։ Որդանման հավելվածում գտնվում է աղիքային ցուպիկը, որը, ընկնելով հաստ աղիք, ճնշում է ախտահարույց բակտերիաների բազմացումը։ Հաճախ որդանման հավելվածը բորբոքվում է, որի հետևանքով ավշային հանգույցները մեծանում են, առաջանում է հավելվածի պատի ուռչեցում։ Բորբոքման պատճառ կարող են լինել տարբեր վարակներ, անգինան, ինչպես նաև նրա մեջ կարող են անցնել չմարսված սնունդ, մրգերի կորիզներ։ Այդպիսի դեպքերում անհրաժեշտ է վիրաբուժական միջամտություն։
Հաստ աղիքի վերջնահատվածը ուղիղ աղիքն է, որն ավարտվում է հետանցքով։
Մարսողական ֆերմենտներ և դրանց դերը
Օրգանական նյութերի քայքայման գործընթացում կատարվում է մարսողական հյութերի (թուք, ստամոքսահյութ, աղիքահյութ, ենթաստամոքսային հյութ) ազդեցության շնորհիվ։ Դրանք պարունակում են սպիտակուցայինծագում ունեցող ֆերմենտներ,որոնք արագացնում են քիմիական ռեակցիաները։ Ֆերմենտների ազդեցությունը խիստ յուրովի է։ Դա նշանակում է, որ յուրաքանչյուր ֆերմենտ ազդում է միայն որոշակի նյութի վրա։ Օրինակ՝ սպիտակուցները ճեղքվում են պեպսին ֆերմենտի (ստամոքսում), ճարպերը՝ լիպազի, իսկ ածխաջրերը՝ ամիլազի կողմից (12-մատնյա աղիում)։ Ֆերմենտները գործում են միայն որոշակի միջավայրում, օրինակ՝ պեպսինը՝ թթվային, ամիլազը՝ հիմնային։ Ֆերմնետները ազդում են միայն որոշակի ջերմաստիճանում, մեծ մասամբ՝ 36-37°С։
Մարսողությունը բերանի խոռոչում
Բերանի խոռոչի մուտքը սահմանափակվում է շրթունքներով, որոնք ունեն նուրբ մաշկ՝ հարուստ արյան անոթներով և նյարդային վերջույթներով։ Սննդի մշակումը սկսվում է բերանի խոռոչում, որտեղ սնունդը շաղախվում է թքով, ենթարկվում նախնական ճեղքման, և ձևավորվում է սննդագունդը։
ԹուքԽմբագրել
Թուքն արտադրվում է երեք զույգ խոշոր թքագեղձերի՝ հարականջային, ենթալեզվային, ենթածնոտային,լեզվի ու բերանի խոռոչի լորձաթաղանթում գտնվող բազմաթիվ մանր թքագեղձերի կողմից։ Թուքն անգույն, մածուցիկ, թույլ հիմնային ռեակցիա ունեցող պղտոր հեղուկ է, որի 99,4 %-ըջուր է և 0,6 %-ը՝ պինդ նյութ։ Օրվա ընթացքում արտադրվում է ավելի քան մեկ լիտր թուք։ Անօրգանական նյութերից թքում կան քլորիդներ, ֆոսֆատներ և այլ աղեր,օրգանական նյութերից՝սպիտակուցներ,միզանյութ, լիզոցիմ։ Թքի մեջ պարունակվում է պտիալին ֆերմենտը, որը օսլայի մի մասը քայքայում է և դարձնում մալթոզ շաքար, սա էլ մալթազ ֆերմենտի ներգործությամբ ճեղքավորվում է գլյուկոզի։ Լիզոցիմը մանրէասպան նյութ է և բուժում է բերանի խոռոչի լորձաթաղանթի վնասվածքները։ Բերանի խոռոչում բարդ ածխաջրերի լիարժեք ճեղքում տեղի չի ունենում, քանի որ սնունդը բերանում մնում է 16-18 վրկ։ Եթե հացը երկար ծամվի, զգացվում է քաղցր համ։
ԹՔԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆԽՄԲԱԳՐԵԼ
Թքազատումը տեղի է ունենում ռեֆլեքսային ճանապարհով։ Սննդի ազդեցությունից գրգռվում են բերանի խոռոչի լորձաթաղանթում գտնվող ընկալիչները, գրգիռը կենտրոնաձիգ նյարդերով հաղորդվում է թքազատության կենտրոն, որը գտնվում է երկարավուն ուղեղում և ողնուղեղիկրծքային բաժնի կողմնային եղջյուրներում։ Այստեղից ազդակները հյութազատիչ նյարդաթելերով փոխանցվում են թքագեղձերին, և տեղի է ունենում թքազատում։ Սա թքարտադրության ոչ պայմանառեֆլեքսային ուղին է։ Սննդի տեսքը, հոտը, խոսակցությունը նրա մասին, ինչպես նաև ուրիշ գրգռիչներ, որոնք նախապես, ժամանակի առումով, համընկել են կերակրման գործընթացին, առաջացնում են պայմանառեֆլեքսային թքարտադրություն։ Անծանոթ սնունդը պայմանառեֆլեքսային թքազատություն չի առաջացնում։
Թքազատության վրա որոշակի ներգործություն ունեն մի շարք հումորալ գրգռիչներ՝ հիպոֆիզի, վահանագեղձի, ենթաստամոքսային գեղձի հորմոնները։ Գոյություն ունեն նաև թքարտադրությունն արգելակող գործոններ՝ ցավային գրգռիչները, բացասական հույզերը, մտավոր լարումը, ադրենալինը։
Կլլում
Կլլումը բարդ ռեֆլեքսայինգործողություն է։ Երբ սննդագնդիկը շփվում է քիմքին, լեզվի հիմքին և ըմպանի հետին պատին, գրգռվում են այնտեղի ընկալիչները։ Գրգիռը կենտրոնաձիգ նյարդերով հասնում է կլլման կենտրոն, որը տեղադրված է երկարավուն ուղեղում։ Կենտրոնաձիգ նյարդերով ազդակներ են հաղորդվում բերանի խոռոչի, ըմպանի, կոկորդի մկաններին, որոնց համաձայնեցված կծկումներով սննդագնդիկը հրվում է ըմպանի ստորին հատվածը, ապա՝ կերակրափող։ Սննդագնդիկը շարժման ժամանակ չի ընկնում շնչուղիներ, որովհետև փափուկ քիմքը բարձրանում և փակում է քթըմպանը, իսկ մակկոկորդը՝ կոկորդի մուտքը։
Կուլ տալիս շնչառությունըկասեցվում է, իսկ սրտի կծկումները հաճախանում են, որովհետև կլլման կենտրոնը փոխազդեցության մեջ է գտնվում սրտի գործունեությունը կարգավորող կենտրոնի հետ։ Կերակրափողի լորձաթաղանթի արտադրած լորձը հեշտացնում է սննդագնդիկի տեղաշարժը դեպիստամոքս։
Մարսողությունը ստամոքսում
Մարդու մարսողական համակարգը
Սնունդը կերակրափողից անցնում է ստամոքս, որտեղ շարունակվում է սննդի մեխանիկական,քիմիականմշակումը, և առաջացած սննդախյուսն աստիճանաբար անցնում է 12-մատնյա աղիք։ Ստամոքսը պահեստատեղ է սննդի կուտակման և մարսման համար։ Այն մարսողական խողովակի ամենալայնացած հատվածն է, որի վերին բացվածքը կոչվում է ստամոքսամուտք, իսկ ստորինը՝ ստամոքսաելք և տեղակայված է որովայնի ձախ կողմում՝ ստոծանու տակ։
Չափահաս մարդու ստամոքսի տարողությունը 2-3 լ է, ընդ որում՝ տղամարդկանցն ավելի մեծ է։ Ստամոքսի լորձաթաղանթը պատված է բազմաթիվ գեղձերով,որոնք օրվա ընթացքում արտադրում են մինչև 2 լ ստամոքսահյութ։ Ստամոքսում սննդանյութը մնում է 4-6 ժամ, որի ընթացքում այն վերափոխվում է կիսահեղուկ կամ հեղուկ շիլայանման սննդախյուսի, և միաժամանակ տեղի է ունենում մարսման գործընթացը։
ՍտամոքսահյութԽմբագրել
Ստամոքսահյութն անգույն, անհոտ, թթվային ռեակցիա ունեցող հեղուկ է, անօրգանական նյութերից պարունակում է քլորիդներ, աղաթթու, սուլֆատներ, իսկ օրգանականից՝ լորձ,ամինաթթու,ֆերմենտներ։ Ստամոքսահյութի գլխավոր ֆերմենտը պեպսինն է,որը բարդսպիտակուցները ճեղքվում են ավելի պարզ մոլեկուլների։ Ֆերմենտը ներգործում է միայն մարմնի ջերմաստիճանի դեպքում և ուժեղ թթվային միջավայրում։ Լորձը ստամոքսի պատերը պահպանում է մեխանիկական վնասվածքից և ինքնամարսումից։Աղաթթունոչնչացնում է սննդի հետ ստամոքս ներթափանցած մանրէները, ուչեցնում սպիտակուցները, հեշտացնելով հետագա ճեղքումը, բարձրացնում ֆերմենտների ակտիվությունը։
Ստամոքսի պատի միջին շերտը կազմված է հարթ մկանաթելերից, որոնց կծկումների շնորհիվ սնունդը շարունակվում է շաղախվել ստամոքսահյութով։ Բացի այդ, մկանների պարբերաբար կծկման շնորհիվ ստամոքսահյութով շաղախված սնունդը տեղաշարժվում է բարակ աղիների սկզբնամաս՝ 12-մատնյա աղի։ Ստամոքսում ածխաջրերը ճեղքող ֆերմենտ չկա։ Սակայն սննդագնդիկի խորքում թքի ազդեցությամբ շարունակվում է ածխաջրերի ճեղքումն այնքան ժամանակ, մինչև այն ամբողջապես ներծծվի ստամոքսահյութով։ Ստամոքսահյութը պարունակում է նաև կաթի ճարպը ճեղքող ֆերմենտ։ Տարբեր սննդանյութերի դեպքում արտադրված հյութի քանակը և որակը տարբեր են։
Ստամոքսի պաշտպանական ռեֆլեքսներԽմբագրել
Եթե մարդն ընդունում է ոչ որակյալ սնունդ, առաջանում է փսխման ռեֆլեքս, և ստամոքսի պարունակությունը թափ
Ջերմոցային էֆեկտը և օզոնի թաղանթը
Ջերմոցային էֆեկտը կապվում է մթնոլորտում մարդածին ազդեցությամբ ածխաթթու գազի ավելացման հետ,որի հետևանքով խախտվում Լե Շատելյեի սկզբունքը:2000թ. աշխարյում այրվել է 15 մլրդ տոննա վառելանյութ ,և օդը հարստացել է ածխաթթու գազով:1970-ականներին Մ.Ի.Բուդիկոն ուսումնասիրեց ածխաթթու գազի ավելացման իրողությունը և պարզվեց,որ մեր մոլորակի երկրաբանական պատմության տարբեր փուլերում ածխաթթու գազը տարբեր տոկոսային պարունակություն է ունեցել.դրա հետևանքով էլ կլիմայական փոփոխություններ են եղել: Հայաստանում նույնպես նկատվում է ջերմաստիճանի բարձրացում և մթնոլորտային տեղումների նվազում շուրջ 10 %-ի սահմաններում:
:Կարևոր հիմնահարց է օզոնային թաղանթի պահպանության հիմնահարցը:Ստրատոսֆերայում օզոնային թաղանթը երկիրը պահպանում է ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներից:Սակայն մարդը,արդյունաբերության գործուներությունը իր թափոններով քայքայում է թթվածնի 3 ատոմների կազմը,Օ3-ի կազմը մթնոլորտում պակասում է ,որը վտանգավոր հետևանքներ է ունենալու:
Արդյունաբերական և կենցաղային թափոնները բարձրանալով դեպի ստարտոսֆերա ռեակցիայի մեջ են մտնում օզոնի հետ:Երբ սառնարանները շարքից դուրս են գալիս ֆրեոնը ցնդում է և վեր բարձրանալով ռեակցիայի մեջ մտնում օզոնի հետ :Ներկայումս շատ երկրներում արգելված է արդյունաբերական թափոններ բաց չթողնել ,որոնք քայքայում են օզոնային էկրանը:
Homework
Սովորել հետևյալ բառերը և յուրաքանչյուրով կազմել 1 նախադասություն
To be ill – հիվանդ լինել
To be present-ներկա լինել
To be absent- բացակա լինել-
To be on duty-հերթապահ լինել
To be sad-տխուր լինել
To be glad- ուրախ լինել
To be happy- երջանիկ լինել
To be hungry- սոված լինել
To be full up-կուշտ լինել(ստամոքս)
To be fed up- կուշտ լինել(կոկորդ)
To be full of – լիքը լինել ինչ-որ բանով
To be hot- 1․ կծու 2․ շոգ լինել
To be warm- 1․ տաք 2․ ջերմ լինել
To be cold- 1․սառը 2․ ցուրտ լինել
To be cool – զով լինել
To be sour- թթու լինել
To be sweet- քաղցր լինել
To be bitter- դառը լինել
To be tasty- համեղ լինել
Our college – կարդալ, թարգմանել, պատմել
1.Գրել ձեր անվան նշանակությունը ․
“The meaning of my name”
2.Տեղադրել am,is, are
- My mother … a teacher.
- My brother and I … good tennis players.
- Ann … at home. Her children … at school.
- My keys … in the bag.
- I … interested in football.
- I … afraid of dogs.
- Your hands … cold.
- They … in the garden.
- Mary … in her car. She …on her way home.
- We …. at a lesson.
- It … an English newspaper.
- The walls in our classroom … yellow.
- The door and the window … white.
- This man …. an engineer.
- Her mother … Italian, and her father … Australian.
3. Նախադասությունները դարձնել հարցական և ժխտական․
1․Her name is Jane.
2.It is a black cup.
3. This is Yerevan’s map.
4. That film is good.
5. They are students of “Photography” department.
6. Those men are doctors.
7. Tom and Ben are best friends.
8.This is my exercise book.
9. Moscow is a big city.
10. I am a quiet person.
Ուշադրություն. Ուշադրությունը որպես իմացական գործընթաց, տեսակները, որակները և դրսևորումները
Ուշադրությունը հոգեկան գործունեության ուղղվածությունը և նրա կենտրոնացվածությունն է այն օբյեկտի վրա, որը անձի համար որոշակի նշանակություն ունի: Ուղղվածություն ասելով պետք է հասկանալ հոգեկան գործունեության ընտրական բնույթը, նրա օբյեկտի կամածին կամ ոչ կամածին ընտրությունը:
Կախված մարդու գիտակցական ընտրությունից և կարգավորման առանձնահատկություններից՝ առանձնացնում ենք կամածին, ոչ կամածին և հետկամածին ուշադրության տեսակներ։
Ոչ կամածին ուշադրություն:
Ուշադրության այն տեսակը, որն առաջ է գալիս մարդու կամքից անկախ, ինքնաբերաբար, առանց գիտակցական նպատակադրման, կոչվում է կամքից անկախ, ոչ կամածին ուշադրություն: Ոչ կամածին ուշադրություն առաջացնող երկու գործոնների խումբ ենք առանձնացնում՝ արտաքին (բարձր ձայն, պայծառ լույս, նորություններ և այլն) և ներհոգեկան (պահանջմունքներ, դրդապատճառներ, գիտելիքներ և այլն): Ոչ կամածին ուշադրությունը առանց որևէ ջանքի է տեղի ունենում:
Կամածին ուշադրություն:
Ուշադրության այն տեսակը, որը կապված է գիտակցաբար դրված նպատակի և կամային ջանքերի հետ, կոչվում է կամածին ուշադրություն: Դա մարդու գիտակցական կենտրոնացումն է որոշակի օբյեկտի, ինֆորմացիայի վրա՝ որոշակի կամային ջանքերի գործադրման շնորհիվ: Կամային ուշադրության մեխանիզմները սոցիալական են իրենց ծագմամբ և միջնորդավորված են ներքին խոսքային գործընթացներում: Այն չի հասունանում օրգանիզմում, այլ երեխայի մոտ ձևավորվում է մեծահասակի հետ շփման ընթացքում։ Կամածին ուշադրությունը մեր կամքի դրսևորումն է: Երբ ինքներս որոշում ենք կենտրոնանալ այս կամ այն օբյեկտի , երևույթի վրա, ապա աշխատում է կամածին ուշադրությունը:
Հետկամածին ուշադրություն:
Հետկամածին է կոչվում ուշադրության այն տեսակը, որը ծագում է գործունեության մեջ մարդու մտնելու և աշխատելու ընթացքում, հետաքրքրության շնորհիվ: Այսինքն, երբ կամային ջանքերի շնորհիվ մեր ուշադրությունը կենտրոնացնում ենք որևէ գործունեության վրա, որը ստիպված ենք կատարել, բայց այն մեզ չի հետաքրքրում և սկսում ենք իրագործել այն: Այդ գործունեությունը աստիճանաբար սկսում է մեզ դուր գալ, և մենք չենք էլ նկատում, թե ինչպես ենք կլանվում դրա մեջ: Այս դեպքում ուշադրությունը կամածինից դառնում է հետկամածին:
Ուշադրության հիմնական որակներն են՝ կենտրոնացումը, ծավալը, տեղափոխելիությունը, բաշխումը, կայունությունը:
Ուշադրության կայունացումը
այն որակն է, որն արտահայտում է ուշադրության կենտրոնացվածության աստիճանը տվյալ օբյեկտի վրա:
Ուշադրության ծավալնարտահայտում է առարկաների, օբյեկտների այն քանակը, որոնք միաժամանակ կարող են ընդգրկված լինել ուշադրության կենտրոնում:
Ուշադրության տեղափոխելիությունն այն է, որ մարդը գիտակցաբար իր ուշադրությունը մի օբյեկտից տեղափոխում է մեկ այլ օբյեկտի վրա:
Ուշադրության բաշխում ասելով հասկանում ենք միաժամանակ մի քանի օբյեկտներ ուշադրության ոլորտում պահելու և մի քանի գործունեություն կատարելու հնարավորությունը:
Ուշադրության կայունությունն արտահայտում է օբյեկտի վրա ուշադրության կենտրոնացվածության տևականությունը, երկար մնալը:
Ուշադրության զարգացումը-նախադպրոցական տարիք:
Մարդու կյանքի առաջին ամիսներին բնորոշ է որ կամածին ուշադրությունը: Երեխան տեղափոխում և կտրուկ շարժում է կատարում խավարից պայծառ լույսին, անցնելիս,հանկարծակի բարձր ձայնից: Ահա կյանքի երկրորդ-երրորդ ամիսներից սկսած երեխան արդեն ավելի շատ է հետաքրքրվում առարկաների արտաքին տեսքով, կողմերով: Կամածին ուշադրությունը սովորաբար ծագում է կյանքի առաջին տարվա վերջին կամ երկրորդ տարվա սկզբին: Այդ ուշադրությունը առաջանում, զարգանում է դաստիարակության ընթացքում: Երեխային երբ սովորեցնոմ ենք մաքրություն, կարգ ու կանոն, կարգապահություն մենք նրա մոտ կամածին ուշադրություն ենք զարգացնում: Այս փուլում կամածին ուշադրության զարգացման համար մեծ նշանակություն ունի խաղը: Նախադպրոցական կամածին ուշադրությունը դեռևս խիստ անկայուն է, չի կարողանում երկար կենտրոնանալ մեկ օբյեկտի վրա: Սրան հակառակ նրա ոչ կամածին ուշադրությունը կարող է լինել երկարատև, կայուն և կենտրոնացված:
Բարսեղյան Նելլի 